این روزها بحران کمآبی، خشکسالیهای متوالی و افت سطح منابع زیرزمینی، آب کشور را با تهدیدی جدی روبهرو کرده است؛ در این شرایط کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و آب از نابودی تدریجی قناتها، این میراث باستانی مدیریت منابع آب، ابراز نگرانی میکنند. به باور آنان، بیتوجهی به دانش بومی و سنتی حاکم بر قناتها، کشور را از یکی از راهکارهای مهم و پایدار برای مقابله با بحران آب محروم کرده است.
ساشا ریاحی مقدم، مدیر پایگاه میراث جهانی باغ و قنات ایرانی، در گفتگو با ایسنا با بیان اینکه بسیاری از قناتهای کشور در سالهای اخیر دچار زوال شدهاند، نسبت به روند نابودی آنها هشدار داد و گفت: قناتها در تاریخ ایران نقشی حیاتی در تأمین آب برای کشاورزی و زندگی شهری داشتهاند. اما امروز یا خشکیدهاند یا بدون استفاده رها شدهاند.
او با اشاره به جایگاه دانش بومی در سازوکار قناتها افزود: برخلاف تصور رایج، قنات صرفاً یک سازه فیزیکی نیست، بلکه یک نظام پیچیده و منسجم مدیریتی است که قرنها در اقلیم خشک ایران کارآمد بوده است. مردم این سرزمین از دل خشکسالیهای تاریخی، با آزمون و خطا، راهکارهایی مانند قنات برای بهرهبرداری پایدار از آبهای زیرزمینی یافتهاند. بیتوجهی به این دانش بومی در دوره مدرن، هزینههای زیادی برای کشور داشته است.
قنات؛ سامانهای فراتر از تونل آب
به گفته ریاحی مقدم، در گذشته قناتها صرفاً کانالهایی برای انتقال آب نبودند، بلکه مجموعهای از زیرساختهای وابسته مانند آسیاب، آبانبار، یخچال و حمام در کنار آنها توسعه یافته بود. این نظام هماهنگ، ستون فقرات حیات شهری و روستایی در بخش عمدهای از ایران بوده است. اما در دوره اخیر، با غالب شدن نگاه صنعتی و بیتوجهی به روشهای سنتی، این سامانه بهتدریج به حاشیه رانده شده است .
او تأکید کرد که «در بسیاری از مناطق کشور، قناتهایی هنوز فعالند اما بهجای استفاده مؤثر، آب آنها مستقیماً وارد فاضلاب شهری میشود. درحالیکه همین منابع میتوانستند بخشی از کمبود منابع آب را جبران کنند.»
مدیریت چندپاره
یکی از چالشهای مهم در مسیر احیای قناتها، نبود مدیریت یکپارچه و شفافیت آماری است. مدیر پایگاه میراث جهانی باغ و قنات ایرانی در اینباره گفت: متولی قناتها بهصورت رسمی وزارت جهاد کشاورزی است.
اما قناتهایی که در فهرست ملی یا جهانی ثبت شدهاند، تحت نظر وزارت میراث فرهنگی قرار دارند. این چندگانگی، هماهنگی برای برنامهریزی، احیا و حفاظت را دشوار کرده است.
او همچنین اعلام کرد که آماری دقیق از تعداد قناتهای فعال یا خشکشده در کشور وجود ندارد و دفاتر استانی آب منطقهای یا سازمانهای محلی کشاورزی ممکن است اطلاعات پراکندهتری در این خصوص داشته باشند.
خشک شدن قناتها در سایه توسعه شهری
مدیر پایگاه میراث جهانی باغ و قنات ایرانی در بخشی دیگر از گفتگوی خود به تأثیر توسعه شهری بیضابطه بر قناتها اشاره کرد و افزود: در شهرهای تهران، مشهد، یزد، شیراز و اصفهان که رشد سریع و بیبرنامه شهری را تجربه کردهاند، بسیاری از قناتها نابود شدهاند. ساخت زیرگذرها، پلها و ورود فاضلاب به بستر قناتها از جمله عوامل تخریب این سامانهها بودهاند.
برخلاف این روند در شهرهای کوچکتر، که توسعه کنترلشدهتری داشتهاند، هنوز میتوان برخی از نظامهای سنتی و شوراهای محلی مدیریت قنات را یافت و احیا کرد.
وضعیت شکننده قناتهای جهانیشده
در سال ۲۰۱۶، یازده قنات از شش استان ایران بهعنوان نمونههایی برجسته از «نظام سنتی بهرهبرداری از آب زیرزمینی» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند. به گفته ریاحی مقدم، این قناتها تاکنون از نظر محیط زیستی دچار بحران جدی نشدهاند، اما کاهش دبی آب ناشی از تغییرات اقلیمی در آنها محسوس است.
وی تأکید کرد: این قناتها تحت نظارت شوراهای محلی، دفاتر استانی وزارت جهاد کشاورزی و پایشهای منظم دفتر مرکزی پایگاه جهانی قنات قرار دارند. در صورت افت دبی، انتقال مادرچاه به نقاط بالادست و اقدامات جبرانی نیز انجام میشود.
صرفهجویی و احیای قنات
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی در پایان ضمن تأکید بر لزوم تغییر نگاه عمومی و دولتی به قناتها اظهار کرد: همانطور که نیاکان ما با دقت و صرفهجویی از منابع آب بهره میبردند، ما نیز باید به همان الگوها بازگردیم. قنات، میراثی زنده است که اگر امروز برای حفظ و احیای آن سرمایهگذاری نکنیم، فردا برای جبرانش باید هزینههای بسیار بیشتری
بپردازیم.
شما چه نظری دارید؟